(Elmi məqalə)
Annotasiya: Məqalədə Azərbaycan Respublıkasının cənub-şərq bölgəsi ərazisində antik (e.ə. IV- b.e.III əsri) və erkən orta əsrə aid insanların yaşayış tərzi, təsərrüfat həyatı onların cəmiyyət həyatında mənəvi dəyərləri, tarixi kökləri, sivilizasiyası araşdırılmış, müqayisələr verilmışdir.
Açar sözlər: antik dövr, sivilizasiya, dıulusçuluq, əkinçilik.
Antik dövrün ən qədim sivilizasiyalarından biri Azərbaycan respublikasının cənub-şərq bölgəsinə aid olan insan məskənləri sayılır.
Münbit təbii-coğrafi iqlim şəraiti olan Muğan və Peştəsər, Talış və Buravar dağlarının ətəkləri qədim dövr insanlarının məskunlaşması üçün əlverişli olmuşdur. Bu ərazilərdə məskunlaşma ilk olaraq neolit-enolit dövründən başlamış, antik və erkən orta əsrlərdə inkişaf mərhələsinə çatmışdır.
Muğanda və qonşu ərazilərdə yaşayış məskənləri çayların, göllərin bulaqların yaxınlığında, meşə zolaqları, otlaqlar, əkinçilik üçün vacib olan münbit torpaqlar olan ərazilərdə seçilirdi. Azərbaycanın cənub-şərq bölgəsində təbiətin bəxş etdiyi coğrafi şərait qədimdən burada təsərrüfat həyatının inkişafı üçün imkanlar yaratmışdır. Həmin təsərrüfat sahələri aşağıdakılardan ibarətdir: 1.Əkinçilik; 2. Maldarlıq; 3. Ovçuluq; 4. Sənətkarlıq, Ticarət.
Bölgədə təsadüfi və arxeoloji qazıntılar zamanı aşkar olunmuş müxtəlif əmək alətləri, iri və kiçik həcmli təsərrüfat küpləri, onlardan aşkar edilən cürbəcür məhsul qalıqları burada əkinçilik təsərrüfatının inkişafı haqqında aydın təsəvvür yaradır. (A. Məmmədov Arxeologiya və etnoqrafiya, Gəncə -2008, səh. 90).
Araşdırdığımız dövürə aid abidələrdən ( Uzuntəpə, Alxantəpə, Polutəpə, Xudutəpə və s.) tapılan dən daşları (qayıqvari dənəzən daş), kirkirələr,dəmir oraq, təsərrüfat küpləri əkinçiliyin əsas göstəriciləri hesab edilir. (Ə. Mirzəzadə, Muğan. Maddi-mədəniyyət abidələri. Bakı – 2016). Erkən orta əsrlərə aid xışın və orağın təkmilləşməsi (xış ucluğunun dəmirdən hazırlanması), əkinçilikdə yeni əmək texnologiyaların meydana çıxmasının göstəriciləri idi. Ərazidə çoxlu dən daşlarının, kirkirələrin, o cümlədən əl dəyirmanlarının tapılması, burada əkinçilik təsərrüfatından geniş istifadə olunmasının sübutudur. Son vaxtlar əldə olunan təsərrüfat alətləri bölgə muzeylərində nümayiş etdirilir.
Arxeoloji qazıntılar zamanı saxsı qablarda tapılan dən qalıqları göstərir ki, bu ərazilərdə dənli bitkilər – arpa, buğda, darı və s. daha çox becərilmişdir. Biçinçiliklə əlaqədar olaraq atdan və başqa heyvanlardan qoşqu vasitəsi kimi istifadə olunmuşdur. Əliköməktəpədə tapılan əhliləşdirilmiş at skeleti, öküz başı, Paşatəpədə (Cəfərxanlı) dəvə dişi və sümükləri, çox güman ki, miniklə yanaşı qoşqu heyvanı kimi də istifadə olunmuşdur.
Antik və erkən orta əsrlərə aid dulusçuluq sobaları, dulus çarxı, saxsı piyalələr və saxsı qab nümunələri əkinçiliklə yanaşı bağçılığın, bostançılığın, üzümçülüyün də inkişaf etdiyini göstərir. XX əsrin 60-cı illərində Mişarçay abidələrini (Həməşəra) tədqiq edən arxeoloqlar İ. Nərimanov və F. Mahmudov Tunc və sonrakı dövrlərə aid maddi-mədəniyyət nümunələri əldə etmişlər. Bunların içərisində III dövrə aid əkinçilik məmulatları – yığma oraq, dən daşları, arpa qalığı və s. nümunələr Cəlilabad ərazisində erkən əkinçilikdən xəbər verir (Azərbaycan tarixi (VII cilddə), I cild, Bakı-2007).
Azərbaycanın cənub-şərq bölgəsi əhalisinin təsərrüfat həyatında əkinçiliklə yanaşı maldarlıq, sənətkarlıq da əsas rol oynamışdır. Ərazidə maldarlığın inkişafı üçün əlverişli təbii şərait olmuşdur. Bölgədə aparılan arxeoloji qazıntılar zamanı müxtəlif heyvanlara aid skelet qalıqları aşkar edilmişdir. Əliköməktəpədə, Alxantəpədə, Polutəpədə, Yardımlı və Lerik ərazilərində əldə edilmiş heyvan qalıq nümunələri, o cümlədən Alxantəpədə quş sümükləri, gildən düzəldilmiş qoç-qoyun fiqurları kifayət qədər tapılmış, bəzi nümunələr mütəxəssislər tərəfindən tədqiqat üçün analizə aparılmış, bəzi təsadüfi tapıntılar isə rayon tarix-diyarşünaslıq muzeylərinə təhvil verilmişdir.
Antik dövrdə əkinçilik və maldarlıqla bərabər müxtəlif sənətkarlıq sahələri də inkişaf etmişdi. Arxeoloji qazıntılar zamanı abidələrdən aşkar edilmiş maddi-mədəniyyət qalıqları sənətkarlığın müəyyən sahələri haqqında elmi təsəvvürlər yaradır. Cəlilabadda Alxantəpə, Polutəpə (üst mədəni qatlarda) abidələrindən, Yardımlı, Masallı, Lerik qədim yaşayış məskənlərindən, həmçinin qəbir abidələrindən (küp qəbirlər, daş sandıq qəbirlər, torpaq qəbirlər) tapılan materiallar içərisində daha çox dulusçuluq və metalişləməyə aid, müəyyən qədər toxuculuq, daş işləmə, sümükişləmə sənətini əks etdirən nümunələr aşkar edilmişdir. (Bu nümunələrin foto-şəkillərinə məqalənin sonunda baxa bilərsiniz).
Sənətkarlıqda daha çox dulusçuluq və metalişləmə əsas yerlərdən birini tutur. Dulusçuluqda yeni formalı qabların hazırlanması təsərrüfatın bütün sahələrinə yeniliklər gətirmişdir. Yaşayış məskənlərindən və qəbir abidələrindən əldə edilmiş saxsı qablar – məişət qabları, təsərrüfat küpləri, küp qəbirlər, maye qabları və s. saxsı ləvazimatları antik və erkən orta əsrlər üçün xasdır (Uzuntəpə, Şatırlı, Şiləvəngə, Xudutəpə, Abışabad Mişarçay abidələri). Rənginə görə qablar əsasən, qırmızı, bozumtul, qara-bozumtul rəngli gildən hazırlanmışlar. Mütəxəssislərin fikrincə, qədim və orta əsrlərdə rənglər təbii bitkilərlə yanaşı, torpağın tərkibində metalların oksidləşməsi nəticəsində yaranan rəngli gil torpaqlardan da alınırdı. Misal üçün, marqanes oksiddən “şabalıdı” rəng, mis oksiddən “yaşıl” rəng, dəmir oksiddən “sarı” rəng, kobalt oksiddən “mavi” rəng və digər metalların da oksidləşməsindən müxtəlif rənglər alınırdı. Bu rənglər o dövrün sənətkarları tərəfindən müxtəlif şirli saxsı qabların üzərinə köçürülür və cürbəcür naxışlarla bəzədilirdi. Bu dövr qabların bəziləri zoomorf formalı olub, xüsusi işlər üçün hazırlanmışdır (Alaşar qəbir abidəsi).
Metalişləmə sənəti Cənub bölgəsinin bir neçə düşərgəsində – Cəlilabad (təsərrüfat,məişət, silah alətləri), Astara (balta, bəzək əşyaları) bölgələrində müəyyən özünü göstərmişdir. Qədim Həməşəra ərazisində (Mişarçay-III) təsadüf nəticəsində tapılmış ərinti şlaklar, arxeoloji qazıntılar zamanı əldə edilmiş silah, təsərrüfat alətləri burada metalişləmə sənətinin güclü inkişaf etdiyini göstərir. Ərazidə yerli silahlar – yəhərvari qılınclar, hər iki tərəfi kəsici xəncərlər, döyüş yabası və s. istehsal olunmuş, ticarət yolu ilə yaxın və uzaq ərazilərə də yayılmışdır.
Beləliklə, bu dövrə uyğun maddi-mədəniyyət nümunələri müəyyən qədər aşkarlansa da, əcdadlarımızın ictimai quruluşu tariximizin mürəkkəb və hələ ki, qaranlıq sahələrindən biri olaraq qalmaqdadır. Bu və ya digər vacib sualların cavablarını dəqiqləşdirmək üçün geniş arxeoloji tədqiqat işləri aparılmalıdır.
İstifadə olunan ədəbiyyat:
