18 fevral 2023-cü il tarixdə Cəlilabad rayonunun “Qazan köşkü” qala-abidəsində qədim türk tayfasına aid “damğa” tapıldı. Damğa Qazan köşkü abidəsini növbəti dəfə ziyarət edərkən, bizim tərəfimizdən qalıq kərpiclərin arasından aşkar edildi. Bir parça sınıq saxsı lövhənin üzərində qərar tutan bu damğa, çox güman ki, yüz illər bundan öncə yaşamış böyük bir tayfanın simvolunu əks etdirib.
Ölçüləri:
Uzunluğu -16 sm, eni – 7 sm qalınlığı – 3 sm; rəngi – boz, ( bir az da açıq qəhvəyi).
Damğa formasına görə, insan siluetini əks etdirir (baş, qollar, qıç). Damğada rəqs, yaxud ilahi qüvvəyə “şükranlıq” (itaət) ifadəsi hiss olunur.
Damğalar haqqında:
“Oğuz xaqan” dastanında deyilir:
“Mən sizlərə oldum xaqan,
Düşməsin əlimizdən nə yayımız, nə qalxan,
Damğamız olsun bizə yol göstərən bir nişan».
Gördüyünüz kimi, b.e.-nın ilk onilliyində damğalar Oğuz xaqanın və digər xaqanların bayraqlarını, oba və qalalarını, möhür işarələrini, xalça-kilimlərini bəzəmişdir. Damğa simvolları çox qədim zamanlardan mövcud olmuş, qəbilə, tayfa, xalq və millətlərin tanınma nişanlarını əks etdirmişdir. Damğa simvollarına görə türk-tatar və monqollar dünyada öncül sıralardan birini tutur.
Tarix göstərir ki, damğalar müxtəlif qəbilə-icmalarda, o cümlədən türklərdə beş-altı min bundan öncə yaranıb. Damğalar həmçinin yazının olmadığı zamanlarda meydana gəlib. Bu işarələr yarandığı gündən bu günə kimi türk qrupları tərəfındən bir simvol olaraq işlədilib. Ayrıca bu damgaların bəziləri türklərin ilk əlifbası olan runik əlifbanın bəzi hərflərini meydana gətirib. Türk adının yazılı olduğu günümüzdəki ən qədim bəlgə – daş kitabə olan Orxon abidələri də runik əlifbasıyla yazılıb.
Qədim türklərin müxtəlif əşyalar üzərinə (xalı, kilim, məzar daşı və s.) vurduqları damgalar, bəzən hərf, bəzən simvol, bəzən ornament, bəzən də bir sirr olaraq bizə gəlib çatıb (T.Gülensoy. Orhon’dan Anadolu’ya Türk Damgaları, İstanbul. 1989) (Araz Qurbanov. Damğalar, rəmzlər… mənimsəmələr. SAM, Bakı-2013, Səh.)
Damğaların yaranması mifoloji təsəvvürlər, səlahiyyət bölgüləri, hərb sənəti, dövlətçilik tarixi və ənənələrindən qaynaqlanmışdır. Türk xalqlarında damğa işarələrinin təyinatı və funksiyaları kifayət qədər geniş olmuşdur. Onlara xalq, tayfa və ya nəsillərin dövlətçilik ənənələri, həyat tərzi, təsərrüfat fəaliyyəti, inancları ilə bağlı müxtəlif yerlərdə rast gəlmək mümkündür. Döyüş bayraqlarında, zireh, dəbilqə və qalxanlarda, kəsici silahların tiyəsi üzərində müxtəlif məna və çalarları əks etdirən damğa və işarələr zaman-zaman dəyişmiş, bəziləri sıradan çıxmış, bir çoxu isə müxtəif əşyalar, qayalar üzərində günümüzədək gəlib çatmışdır.
Bu yaxınlarda Qazan köşkündə olarkən, təxminən, 90 il bundan öncə sovet əsgərləri tərəfindən dağıdılmış qalanın qalıqları arasından əldə etdiyimiz damğanı nadir tapıntılardan hesab etmək olar. Çünki, aparılan araşdırmalar nə Qafqazda, nə İran yaylasında, nə də Yaxın Şərqdə tapılmış işarə-damğalar öz forma və quruluşuna görə bu damğanı olduğu kimi əks etdirmir. Amma buna oxşar düz xətli və dairəli damğalar kəşf olunmuş, Oğuzların Qafqaz-tatar tayfalarına aid olduğu görünməkdədir.
Ələsgər Mirzəzadə, ADPU CF-nın müəllimi və tarixçi- tədqiqatçı.